W jakich sytuacjach świadek może odmówić składania zeznań?

W poprzednim wpisie omówionych zostało kilka z uprawnień i obowiązków świadka w ramach postępowania karnego. Co do zasady na wezwanie uprawnionego organu świadek zobowiązany jest stawić się i złożyć zeznania.

Istnieje jednak kilka wyjątków, na podstawie których świadek może odmówić ich składania w całości albo odmówić udzielenia odpowiedzi na stawiane pytanie.

Świadek może odmówić składania zeznań jeżeli:

• jest osobą najbliższą dla oskarżonego (tj. małżonkiem, rodzicem, dzieckiem, osobą pozostającą we wspólnym pożyciu lub w stosunku przysposobienia). Prawo to przysługuje także po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia,
• w innej sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.

Świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie jeżeli:

• odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobą najbliższą (tj. małżonka, rodzica, dziecko, osobę pozostającą we wspólnym pożyciu lub w stosunku przysposobienia) na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Wskazać należy, że aby skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań, świadek musi złożyć takie oświadczenie do chwili rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Jeżeli zatem świadek został przesłuchany podczas postępowania przygotowawczego (przez policjanta czy prokuratora) i nie skorzystał on ze swojego prawa do odmowy składania zeznań, to ma szansę zrobić to jeszcze przed sądem: w takim przypadku wcześniejsze zeznania nie będą służyć jako dowód. Aby skorzystać ze swojego uprawnienia, świadek musi się na nie powołać, bez potrzeby jego uzasadnienia (może to zrobić ustnie albo na piśmie). W takim przypadku odmowa składania zeznań w sprawie nie powoduje dla niego żadnych konsekwencji i nie będzie on ponownie wzywany przez organ do ich składania w danej sprawie. Organ nie musi wydać przy tym żadnej decyzji.

Oprócz prawa do odmowy składania zeznań oraz odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie, świadkowi przysługuje także możliwość zwolnienia od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie, jeżeli pozostaje w oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym. Warunkiem zwolnienia jest złożenie wniosku w tym przedmiocie przez świadka i uprawdopodobnienie przez niego istnienia szczególnie bliskiego stosunku osobistego z oskarżonym. We wniosku świadek powinien określić zakres żądania: zwolnienie od zeznania czy zwolnienie od odpowiedzi na pytania. Wniosek może być złożony przez świadka osobiście lub przez pełnomocnika ustnie do protokołu lub w formie pisma procesowego. Na etapie jurysdykcyjnym procesu wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania może być zgłoszony nie później niż do rozpoczęcia pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem I instancji. W postępowaniu przygotowawczym rozstrzygnięcie wniosku świadka następuje w formie zarządzenia. Decyzja organu w przedmiocie wniosku świadka jest niezaskarżalna,

Przez szczególnie bliski stosunek do innej osoby, ustawodawca miał na myśli, iż chodzi tutaj o związki bliższe niż tylko towarzyskie, cechujące się szczególnie silną więzią emocjonalną, na tyle intensywną by mogła ona prowadzić do konfliktu sumienia po stronie zeznającego (Grzegorczyk, KPK. Komentarz, t. I, 2014, s. 650). Z tego względu za szczególnie bliskie stosunki osobiste uważa się związki i powiązania osobiste niekwalifikujące się do stosunku łączącego osoby najbliższe, uzasadniającego odmowę zeznań, ale społecznie akceptowane lub tolerowane np. stan narzeczeństwa, pokrewieństwo czy powinowactwo z konkubentem oskarżonego, były konkubinat, przyjaźń i inne podobne związki typu osobistego. Szczególnie bliski stosunek osobisty może zachodzić tylko w stosunku do konkretnej, zindywidualizowanej imiennie osoby.

To jednak nie wszystkie uprawnienia świadka w ramach postępowania karnego, o których mowa będzie w następnym wpisie.