Uprawnienia i obowiązki świadka w postępowaniu karnym
Dowód z zeznań świadka jest jednym z wielu procesowych środków dowodowych mających na celu sprawne doprowadzenie do ustalenia stanu faktycznego w sprawie, co w konsekwencji może powodować skazanie lub uniewinnienie oskarżonego.
Może zdarzyć się, że w ramach prowadzonego postępowania przygotowawczego przesłuchiwane są bliskie dla nas osoby, których wolą niekoniecznie jest zeznawanie na niekorzyść oskarżonego. Nie powinno nikogo dziwić, że często podstawą skazania oskarżonego, są w większości zeznania jednego lub kilku świadków. Podkreślić należy, że zeznania świadka, z uwagi na możliwość zniekształcania pewnych zdarzeń powinny podlegać starannej ocenie: przed ustaleniem stanu faktycznego na podstawie takiego dowodu, sąd winien w pierwszej kolejności ustalić jego wiarygodność, i dokładnie zweryfikować, czy świadek ten nie posiada interesu by zeznawać na korzyść albo niekorzyść oskarżonego.
Przed przystąpieniem do przesłuchania w toku postępowania przygotowawczego, każdy ze świadków powinien zostać pouczony o swoich uprawnieniach i obowiązkach wynikających z konieczności składania zeznań. Wszelkie uprawnienia jak i obowiązki świadka znajdują się w Kodeksie postępowania karnego, natomiast o jakich konkretnie powinien zostać on poinformowany, reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach świadka w postępowaniu karnym z dnia 14 września 2020 roku (Dz. U. z 2020 r poz. 1620). Omówimy najważniejsze z nich.
W pierwszej kolejności skupimy się na tym, że w przypadku otrzymania wezwania ze wskazaniem terminu, obowiązkiem świadka jest stawić się i złożyć zeznania. Jeżeli natomiast, z uwagi na chorobę, kalectwo czy innej niedającej się pokonać przeszkody, świadek może zostać przesłuchany w miejscu aktualnego pobytu: katalog tych okoliczności ma więc charakter otwarty. Przez miejsce pobytu świadka należy rozumieć nie tylko jego miejsce zamieszkania, lecz także miejsce jego czasowego faktycznego przebywania, np. szpital, zakład karny, dom pomocy społecznej, schronisko dla nieletnich, schronisko dla bezdomnych itp. Wniosek o taki sposób przeprowadzenia przesłuchania może złożyć zarówno sam świadek, jak i strona procesu (np. prokurator, oskarżyciel posiłkowy, oskarżony lub jego obrońca), w sytuacji gdy powezmą wiadomości odnośnie wystąpienia jednej z przesłanek uniemożliwiającej stawiennictwo świadka.
Jeżeli świadek pozostaje na wolności, a z powodu choroby nie był w stanie stawić się na przesłuchaniu, usprawiedliwienie jego nieobecności możliwe jest wyłącznie po przedstawieniu zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego. W sytuacji gdy bez usprawiedliwienia świadek nie stawi się na wezwanie, może zostać nałożona na niego kara pieniężna do 3000 zł: w postępowaniu pieniężnym karę pieniężna nakłada prokurator. Jeżeli zeznania świadka są niezbędne do ustalenia stanu faktycznego sprawy, a ten nie stawił się na wezwanie i nie usprawiedliwił swojego niestawiennictwa organ może zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.
Jeżeli już świadek stawi się na przesłuchanie, przysługuje mu tez prawo do złożenia do protokołu lub na piśmie, w terminie 3 dni od dnia zakończenia czynności, wniosku o zwrot kosztów stawiennictwa na wezwanie.
W przypadku, gdy wymagają tego interesy świadka, ten może ustanowić pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić udziału w postepowaniu ustanowionego przez świadka pełnomocnika jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona jego interesów. Pojęcie „obrony interesów” nie zostało szerzej zdefiniowane w kodeksie, stąd też przyjmuje się, że konieczność obrony interesów występuje w szczególności gdy świadek zostaje dopuszczony do przesłuchania w związku z faktem, iż jest także pokrzywdzonym w sprawie (1), jest osobą, której prawa zostały naruszone przez wydanie postanowienia dotyczącego przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych (2), jest osobą zatrzymaną, w sytuacji istnienia uzasadnionego przypuszczenia, że popełnił przestępstwo (3). W postępowaniu przygotowawczym o odmowie dopuszczenia pełnomocnika do przesłuchania, rozstrzyga prokurator w formie zarządzenia.
Wskazać należy, że w określonych sytuacjach świadkowi przysługuje uprawnienie do odmowy składania zeznań albo odpowiedzi na pytanie, ale o tym w kolejnym wpisie.